Van Yüksek Uçucusu

Van Güvercini

Gerel olarak "Van Güvercini" ya da "Van taklacısı" adıyla da bilinen bu güvercinler, takla atmakla birlikte taklacı güvercinlerden beklenen standart takla ve oyun biçimlerine sahip olmadıklarından "Taklacı" kategorisinde sınıflandırılmazlar. Bu güvercinler yüksek ve uzun uçma yeteneklerinin ön planda olması göz önüne alinarak yüksek uçucu olarak kategorize edilmişlerdir. Ülkemiz genelinde "Van Yüksek Uçucusu" adıyla bilinirler. Yurt dışında ise ingilizce olarak "Van Highfleir" adıyla tanınırlar. Van Yüksek Uçucuları ülkemize özgü yerel bir güvercin ırkıdır. Türkiye'de Van ili ve ilçeleri ile Van'a komşu bazı illerde yerel olarak yetiştirilmektedir. Son yıllarda internetten yapılan tanıtımlar sayesinde diğer bölgelerimizde de bilinen ve ilgi uyandıran bir ırk haline gelmiştir. Buna karşın ırk hakkındaki bilgilerimiz oldukça sınırlıdır. Bunun nedenlerinden biri de lokalize olarak yetiştirilmiş olmasıdır. Bu araştırmanın amacı Van Yüksek Uçucuları hakkında bilinenleri toplamak ve ırkın tanıtımına katkıda bulunmaktır.

Van’da Güvercin Kültürü

Van ilimiz, Doğu Ve Güneydoğu illerimizin çoğunda olduğu gibi köklü bir güvercin kültürüne sahiptir. Van’da evcil güvercinler için "ev kuşu" adlandırması kullanılır. "Gögercin" sözcüğü ise daha çok yabani güvercinleri tanımlamaktadır. Ev kuşlarının barınakları genellikle evlerin damlarında ya da bahçelerindedir. Barınağına "kümes" veya "pin" adı verilir. Van'da güvercin kültürüne ait izleri, güvercinler için kullanılan sözcük dağarcığında bulabiliriz. Doç. Dr. Bedri Sarıca bu sözcüklerin geniş bir derlemesini yayınlamıştır. Konuyu dağıtmamak için burada yer vermiyorum. İlgilenenler araştırabilirler. Bu konudaki diğer bir kaynak ise Van halk masallarıdır.

Kısaca örnek vermek gerekirse, 15.yy’da kitap haline getirilen Dede Korku hikayelerinde, Deli Dumrul ölen yiğidin öcünü Azrail'den almak ister. Ancak Azrail şekil değiştirerek bir güvercine dönüşür. Güvercinle ilgili olarak şekil değiştirme motifi, Van’da 3 masalda karşımıza çıkmaktadır. Başka bir masalda ise güvercinin insan gibi konuştuğu görülmektedir.

1) Siyah Tavuğun Yumurtası Masalında: Çingene kızı kendisini ağacın tepesine çıkaran kızın başındaki beyaz tüyü çekince, kız beyaz bir güvercin olur. Şehzade, karısı çingene kızının ısrarı ile güvercini öldürür. Güvercinin kanının döküldüğü yerde kocaman bir çınar biter.

2) Hıyarlar Kızı Masalında: Şehzade karısı çingene kızının ısrarı üzerine elindeki reyhanı yere atınca, reyhanlar bir çift güvercin olur. Vurulan güvercinler bu defa tazıya dönüşürler.

3) Mahmur ile Maymun Kız Masalında: Kocası kayınbiraderi tarafından öldürülen Maymun kız, beslemeleri ile beraber güvercin olur. Kocasını iyileştirecek ilacı padişaha verdikten sonra ortadan kaybolurlar.

4) Canpolat Masalında: Bu masalda güvercinler karşılıklı olarak insan gibi konuşur. Havuzun başında ağaca konan iki güvercin dünya güzelini arayan Mirza Mehmet’in neler yapması gerektiğini kendi aralarında konuşurlar. Mirza Mehmet konuşulanları duyar. Güvercinlerin attığı telek havuza batınca havuz kurur.

Masalların yanı sıra, Van'ın Başkale İlçesi Albayrak Köyü'nde bulunan 13-14. yy’a tarihlenen Ermenilerden kalma Bartholomeos Kilisesi’nin anıtsal giriş kapısı alınlığında güvercin figurleri bulunmaktadır. Bu figürler Hristiyan dinsel inancında güvercinin kutsal ruhu temsil etmesınin yanı sıra bölgenin güvercin kültürü ile de ilişkilendirilebilir. Yine bölgede yastık halısı, kilim vb. dokuma örneklerinde görülen güvercin figürleri bölgedeki güvercin kültürü hakkında bir fikirvermektedir.

Van Yüksek Uçucularının Tarihi

Bu konuda elimizde fazla bir veri olduğunu söyleyemeyiz. Van'da bu güvercinleri yetiştiren yaşlıların verdiği bilgilere göre ırkın eski dönemlerden beri yetiştirildiği belirtilmektedir. Van'da çok sayıda yetiştiricisi bulunan bu güvercinler bölgede hemen hemen bütün yetiştiricilerin tercih ettiği tek ırk konumundadır. Ülke genelinde fazla tanınmaması ve belli bir bölge ile sınırlı kalmış olması bu bölgede geliştirilmiş yerel bir ırk olduğunu düşündürmektedir.

Irkın kökeni konusunda ilk akla gelenler İran Yüksek Uçucuları (bu güvercinler İran’da "Tehrani" adıyla bilinirler) ile akraba olma olasılığıdır. Van ilimizin İran ile sınır komşusu olduğu düşünülürse bu olasılık güçlü görünmektedir. Gerçekten de uçum ve fiziki özellikleri bakımından her iki ırk birbirine benzerdir. İran Yüksek Uçucuları, dayanıklılık ve renk özelliklerinin geliştirilebilmesi amacıyla zaman içinde çeşitli ırklarla kırılarak günümüze kadar gelmiştir. İran Yüksek Uçucularının bugün yüksek uçucu ve taklacı özellikleri on plana çıkartılmış iki ayrı tipi bulunmaktadır. Bu iki tip birbirinden fiziki ve uçum olarak belirgin farklara sahiptir. Bir benzetme yapılacaksa Van güvercinleri, bu tiplerden fiziki olarak yüksek uçucu olanlara, uçum özellikleri olarak da taklacı tiplere daha yakın görünmektedir. Basit bir kıyaslama yapılırsa, Van Yüksek Uçucularının tamamı paçalıdır. İran Yüksek Uçucularının ise tamamı paçasızdır. İran Yüksek Uçucularında gözler takla yoğunluklu tiplerde genellikle koyu renktir. Diğer tiplerde açık ve koyu rengin değişik tonlarında olabilmektedir. Van Yüksek Uçucusu güvercinin de ise gözler, inci göz tabir ettiğimiz şekilde cam gibi açık ve parlaktır. Bütün renkler için bu göz rengi standarttır. Nadiren çekinik gen olarak koyu renk gözleri olan kuşlara rastlanmaktadır. Bu tür güvercinler Van’da "İranlı" olarak adlandırılmaktadır. Bu güvercinlere İranlı denmesinin nedeni gözlerinin koyu olmasıdır. Bu adlandırma biçiminde dikkat edilmesi gereken nokta, Vanlı yetiştiricilerin kendi kuşları ile İran kuşları arasında net bir ayrım yaptığıdır.

Fiziki Özellikleri

Van Yüksek Uçucuları, orta büyüklükte kuşlardır. Geniş bir göğüsleri vardır. Yuvarlak düzgün biçimli kafası ve kafa ile orantılı ölçülerde bir gagası bulunur. Orta boy olarak adlandırabileceğimiz gaga ince ve zariftir. Gaga rengi Ve tırnaklar siyah ya da açık renk (kemik rengi) olabilir. Boyunları orta uzunlukta ve vücutları ile orantılıdır. Genel olarak tıknaz sayılabilecek bir yapıları vardır. Kanatlarını kuyruk üzerinde taşırlar. Kuyrukları 12-14 telek arasında değişir. Bu sayıların dışında bir rakam hata olarak değerlendirilir. Ayaklar orta uzunlukta ve paçalıdır. Paçasızları olmaz. Paça uzun ve geniş değil, ayakları örtecek kadar olmalıdır. Künye çapı 9 mm'dir. Bu güvercinler arka tepeli ya da tepesiz olabilirler. Tepeli olanları daha çok beğenilmektedir. Arka tepe kalkık, yüksek tüylü ve düzgündür. Ancak çok geniş değildir. Külah biçimli tepe kulaktan kulağa uzamamalıdır. Van'da bu tür tepeli kuşlara "papahlı" ya da "Pompili" denilmektedir. Gözler bizim "inci göz" tabir ettiğimiz şekilde açık renkli ve parlaktır. Gözbebekleri düzgün ve yuvarlak biçimlidir.

Renk Yapılanması ve Renk Çeşitleri

Van yüksek Uçucuları her şeyden önce bir performans güvercinidir. Rengi ya da fiziki özellikleri için yetiştirilmezler. Tabi ki bu söylenenler rengin hiç önemsenmediği anlamında değerlendirilmemelidir. Renkleri de önemlidir ancak ikinci plandadır. Van Yüksek Uçucularında farklı renkler ve renk yapılanmaları bulunmaktadır. Bunları standardize edebilmek kolay değildir. Renk olarak mavi, siyah, sarı ve kırmızı renkleri vardır. Sık karşılaşılan ve belli bir grup oluşturan renk yapılanmaları aşağıya çıkartılmıştır.

1) Kafadan Serpmeli Beyaz:

En sık rastlanan renk yapılanma çeşididir. Bu güvercinlerde renk, beyaz üzerine kafadan serpmeli biçimde dağılmış şeklindedir. Serpilen renk, mavi, siyah, sarı, kırmızı olabilir. Başın üzerinden başlayarak serpilen renk genellikle boyunu da içine alır ve sonlanır. Kuşun başı ve boynu kırçıllı bir görünümde olur. Bazen bu renk vücuda da yayılım gösterir ve kuş bizim "alacalı" dediğimiz bir görünüm alır. Bu kuşlarda kanat telekleri ve vücudun diğer yerleri beyazdır. Kuyruk genellikle renklidir ancak beyaz da olabilir. Kuyruktaki renk boyunla aynı olabileceği gibi farklık da gösterebilir. Kuyruğun rengine göre farklı adlandırma biçimleri vardır.

Akkuyruk: Kuyruğu beyaz olan güvercindir.
Karakuyruk: Kuyruğu siyah olan güvercindir.
Deli karakuyruk: Karakuvruk güvercinin beyaz kafasında serpilmiş halde siyahlıklar olmasıdır.
Dumankarakuyruk: Kuyruğu gri olan güvercindir.
Tavukkuyruk: Kuyruğunda sarı kahverengi tüy bulunan güvercindir.
İncikuyruk: Kuyruk uçlarının tamamının ya da bir kısmının siyah renkte olduğu güvercindir.
Süslükuyruk: Kuyruk teleklerinde siyah beyaz karışık renkler bulunan güvercindir.
Sıfırkuyruk: Kuyruğu koyu siyah olan güvercindir.
Kuvruğunişanlı: Kuyruğun bir veya iki teleği siyah olan güvercin.

2) Kafadan Serpmeli Siyah:

Kafadan serpmeli beyaz ile aynıdır. Sadece kuşun ana rengi beyaz değil siyahtır ve renk dağılımı siyah üzerine beyaz şeklindedir. Ancak bu tür kuşlarda renk genel olarak bütün vücuda "alacalı" dediğimiz şekilde yayılır. Bu tür kuşlar Van'da "çilerep" şeklinde adlandırılırlar.

3) Kafadan Serpmeli Sarı:

Kafadan sermeli siyah ile aynıdır. Sadece kuşun rengi siyah değil sarıdır. Renk dağılımı sarı üzerine beyaz şeklindedir.

4) Kafadan Serpmeli Kırmızı:

Kafadan sermeli siyah ile aynıdır. Sadece kuşun rengi siyah değil kırmızıdır. Renk dağılımı kırmızı üzerine beyaz şeklindedir.

5) Kafadan Serpmeli Olmayanlar:

Bu güvercinlerde kafa ve vücut düz renktir. Bu renk genellikle beyazdır. Ancak kuşun kuyruğu bazen de kanat telekleri renkli olur. Kanat teleklerindeki renklilik beyaz telekler arasında renkli telekler şeklindedir. Genel olarak rastlanan renkleri mavi, siyah, sarı ve kırmızıdır. Van'da bu renk tipindeki güvercinler "kelebek" olarak adlandırılırlar.

6) Düz Renkler:

Yaygın bir renk yapılanması değildir. Düz beyaz, düz mavi, düz siyah olabilir. Bu renklerden en çok düz beyaz olanları görülür. Düz beyazların vücudunun belli bir yerinde bazen küçük şekilde renkli tüyler bulunabilir. Düz beyaz olanlara Van’da "süt beyaz" adı verilmektedir. Tamamen siyah olanlara "zilerep" denilir. Mavi ve çubuklu olanlarına ise "Duman" ya da "Dumanlı" denilmektedir.

Uçuş Özellikleri

Bu güvercinlerin en önemli uçuş özelliği yüksek uçmaları, taklacı olmaları ve uzun süre havada kalabilmeleridir. Aşağıda bu özellikleri tek tek değerlendireceğiz önce genel bazı bilgiler verelim. Yuvalarına bağlı ve sadık kuşlardır. Pırıltıya duyarlı değildirler. Bu nedenle başka yuvalara indirilmeeleri kolay olmaz. Uçarken yere açılan kuştan etkilenmezler ancak inişe yakın yere kuş açıldığında toparlanma eğiliminde olurlar. Toplu halde, küçük gruplar halinde ya da tek olarak uçurulabilirler. Genel olarak grup halinde uçma eğilimindedirler. Grup uçumu dairesel karakterli olmakla birlikte değişebilir. Grup halinde uçarken bazen birkaç kuşun gruptan ayrılıp tek uçtukları ve taklalar attıkları olur. Bu kuşlar zaman zaman gruba karışır ve tekrar ayrılırlar. Gruptan ayrılan kuşların daha uzun uçtukları ancak alçalma eğiliminde oldukları gözlenmiştir. Dişi ve erkekler karışık uçurulurlar. Yetiştiricileri dişilerin daha fazla uçtuğunu belirtmektedir. Uçuş biçimleri hızlı ve sert değildir. Ani grupsal dalgalanmaları yoktur. Van Yüksek Uçucularında takla atma ve yüksek uçum biçimleri arasında yetiştiricilerin beğenileri farklıdır. Bazı yetiştiriciler bol taklalı kuşları beğenirken bazıları yüksek uçum özelliğine daha çok değer verir.

1) Yüksek uçma özelliği:

Yüksek uçmadan anladığımız şey, kuşların gözle görülebildikleri ancak kanat hareketlerinin seçilemediği yüksekliktir. Kuşlardan beklenen bu yüksekliğe çabuk ulaşmaları ve bu yükseklikte uçuşlarını sürdürmeleridir. Yüksek uçan kuşlara "göğcü" denilmektedir. Uçum sırasında kuşun kanatlarını çırpmadan süzülmesine bölgede "kayık verme" denilmektedir. Kayık veren kuşlar beğenilmemektedir.

2) Takla atma özelliği:

Kanat sesleri özellikle takla atarken belirgindir. Ancak diğer taklacılarda olduğu gibi güçlü kanat sesleri yoktur. Bu güvercinler yerden kaldırıldıklarında taklalar atarak yükselmeye başlarlar. Nokta yüksekliğe ulaşmaları uzun sürmez. Bu güvercinlerin taklacı güvercin özelliklerini tanımlamamız gerekirse "havada oynayan" denilen türden oldukları söylenebilir. Uçarken durur ve yukarı doğru faza yükselmeksizin 3-4 takla atarlar ve sonrasında uçuşlarını sürdürürler. Yukarı doğru yapılan bu harekete bölgede "mızrak çekme" denilmektedir. Hareketleri neşeli ve canlıdır. Bu güvercinlerde diğer taklacılarda olduğu gibi sefer yapma ve fişekleme hareketi bulunmaz. Kuştan beklenen yükselirken taklalı yükselmesi ve zaman zaman havada 3-4 takla ile hafif yükselerek oynamasıdır. En önemlisi de inerken bol taklalı şekilde inmesidir. Van Yüksek Uçucuları inerken bizim "harmanlama" dediğimiz şekilde kademe azalta azalta taklalı bir şekilde iniş sergilerler. Bu sırada kuştan elden geldiğince fazla takla atması beklenmektedir. Damından başka yere konan ve taklasız iniş yapan kuşlara değer verilmez. Bölgede uçmayan ve takla atmayan kuşlar "beygoz" ya da "ergoz" şeklinde adlandırılırlar.

3) Havada kalma süresi:

Bu güvercinlerin havada kalma süreleri 4 saatten aşağı olmamalıdır. Ortalama olarak 5-6 saat kadar uçarlar. Ancak 10-12 saat uçan kuşlara da rastlandığı bilinmektedir. Bu nedenle sabah erken saatlerde uçurulurlar. Yetiştiricileri için uzun süre havada kalan kuşlar daha makbuldür. Bu nedenle bu özellik geliştirilmeye çalışılır.

Yazan:

Yavuz İşçen
Ankara, Temmuz 2013